Semakan Kehakiman di Mahkamah Syariah : Prosedur dan Pengamalannya

Oleh : Roslinah Mahmud

Peguam Syarie Wilayah Persekutuan

G  Semakan : Definisi, Konsep, Peruntukan Perundangan dan Pengamalannya

@  Konsep Semakan Kehakiman dalam Sejarah Perundangan Islam

Sejarah perundangan Islam memperlihatkan bahawa kuasa semakan atau dipanggil murajaah telah ada dipratikkan oleh para sahabat baginda Rasulullah saw di awal perkembangan institusi kehakiman Islam. Di dalam kitab fiqh al-Sunnah, karangan Sayyid Sabiq (Dar al-Bayan, 1971, j. 3, ms. 407) ada meriwayatakan bahawa Abu Saur dan Dawud pernah mengatakan sesuatu keputusan yang ternyata salah, boleh dibatalkan kerana sesuatu kesalahan itu wajib diperbetulkan.

Bahkan, mengikut al-Imam al-Mawardi di dalam kitab al-Ahkam al-Sultaniah, Sayidina Umar al-Khattab pernah berkata:-

“Tidak ada halangan bagimu, untuk memeriksa dengan akalmu dan mempertimbangkan dengan petunjukmu keputusan yang telah engkau putuskan pada hari ini agar engkau sampai kepada kebenaran. Kerana sesungguhnya kebenaran itu harus dilaksanakan. Dan kembali kepada kebenaran itu lebih baik dari berpanjangan dalam kebatilan.”

Mengikut pandangan Sayidina Umar al-Khattab, dapatlah difahami bahawa semakan tersebut adalah diharuskan dengan tujuan untuk mengembalikan kepada kebenaran mahkamah juga.

Al-Sheikh al-Khatib al-Syarbini di dalam kitabnya Mughni al-Muhtaj, jil 6, ms. 307, cetakan al-Maktabah al-Taufiqiah menyebut:

“Dan apabila seseorang hakim telah membuat sesuatu keputusan dengan ijtihadnya dan kemudian nyata hukumnya bersalahan dengan nas al-Quran atau Sunnah, ijma atau qias yang nyata maka hendaklah ia membatalkan hukumannya itu sendiri atau membatalkannya oleh orang lain.”

Menurut Ibn Abidin, qadi boleh menyemak semula hukuman yang telah diputuskan apabila terdapat perkara-perkara berikut:

a.             apabila hukuman yang diputuskan oleh seseorang qadi semata-mata berdasarkan pengetahuannya mengenai fakta kes tersebut tanpa sebarang bukti yang lain, kemudian ternyata bahawa perkara tersebut tidak jelas.

b.             apabila ternyata kepada pihak qadi mengenai kesilapan yang berlaku disebabkan keterangan atau pengakuan yang diberi oleh kedua belah pihak.

c.             apabila hukuman itu berlawanan dengan pendapat mazhabnya.

Suatu kenyataan yang jelas tentang penyemakan hukuman ini boleh dilihat dalam prinsip-prinsip dasar perbicaraan yang telah dikeluarkan oleh Sayidina Umar al-Khattab sewaktu mentauliahkan Abu Musa al-Ashyari sebagai qadi (Risalah al-Qada), iaitu :

“Tidak ada tegahan bagi kamu untuk memperbetulkan hukuman yang telah diputuskan kelmarin sekira ternyata kebenarannya, kembalilah kepada kebenaran kerana ianya lebih baik dari terus bergelumang dengan kebatilan.”

@  Konsep Semakan dalam konteks perundangan semasa

Manakala, dalam konteks konsep perundangan semasa, semakan merupakan di antara proses pengawasan lain oleh mahkamah yang lebih tinggi, selain daripada rayuan.

Mahkamah Tinggi Syariah misalnya, diberi kuasa pengawasan dan penyemakan ke atas semua Mahkamah Rendah Syariah, sama ada atas kehendaknya sendiri atau atas kehendak mana-mana pihak atau orang yang berkepentingan pada mana-mana peringkat dalam apa-apa perkara atau prosiding, sama ada mal atau jenayah. Bidang kuasa yang sama juga berlaku kepada Mahkamah Rayuan Syariah yang turut mempunyai bidang kuasa pengawasan dan penyemakan ke atas semua Mahkamah Tinggi Syariah. Ini sebagaimana mengikut peruntukan enakmen atau akta pentadbiran undang-undang Islam negeri masing-masing.

Tidak terdapat peruntukan yang khusus yang membezakan di antara semakan ke Mahkamah Tinggi Syariah atau ke Mahkamah Rayuan Syariah. Walau bagaimanapun, pihak Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia (JKSM) telah mengeluarkan arahan amalan no. 13 tahun 2003 berkenaan peraturan semakan. Peraturan semakan kes di Mahkamah Tinggi Syariah atau di Mahkamah Rayuan Syariah hendaklah mengikut peraturan seperti berikut:-

a.             permohonan semakan boleh dibuat ke atas kes mal atau jenayah sama ada kes yang dalam prosiding atau yang telah diputuskan;

b.             permohonan semakan kes oleh pihak-pihak hendaklah dibuat melalui Notis Permohonan bersama Afidavti kecuali permohonan oleh Hakim Syarie;

c.             pihak-pihak yang menerima keputusan dan mempunyai hak merayu adalah tidak digalakkan memohon semakan.

Proses semakan ini sebenarnya lebih cenderung diperuntukkan kepada hakim bicara apabila merasakan keputusannya telah silap dan perlu diperbetulkan.

@  Peruntukan Perundangan berkenaan Permohonan Semakan

Sebagaimana penjelasan di atas bahawa Mahkamah Tinggi Syariah dan Mahkamah Rayuan Syariah mempunyai bidang kuasa pengawasan dan penyemakan yang tertakluk kepada peraturan sebagaimana yang diperuntukkan di dalam arahan amalan sebagaimana yang disebutkan di atas.

Tidak ada suatu peruntukan yang menyatakan bagaimana prosedur semakan di mahkamah syariah perlu dibuat. Ianya tidak sebagaimana prosedur semakan di mahkamah sivil. Ini kerana perkara berkenaan semakan kehakiman di mahkamah sivil mempunyai peruntukan yang tersendiri, iaitu melalui Kaedah-kaedah Mahkamah 2012.

Semakan Kehakiman di Mahkamah Sivil ialah suatu proses di mana keputusan yang dibuat oleh agensi-agensi kerajaan atau kerajaan boleh dicabar di Mahkamah Tinggi oleh pihak yang terjejas. Pada dasarnya, mahkamah dalam permohonan semakan kehakiman adalah berkenaan dengan kesahihan proses membuat keputusan eksekutif dan bukan dengan merit keputusan itu. Secara umumnya, alasan bagi semakan kehakiman adalah menyalahi undang-undang, tidak munasabah atau tidak rasional, dan ketidakwajaran prosedur dalam keputusan atau proses membuat keputusan.

Aturan 53 Kaedah-kaedah Mahkamah 2012, menetapkan satu proses dua peringkat untuk semakan kehakiman. Pemohon mestilah terlebih dahulu mendapat kebenaran mahkamah untuk memohon semakan kehakiman. Sesuatu permohonan untuk kebenaran hendaklah dibuat dalam tempoh 3 bulan dari tarikh keputusan itu hendak dicabar disampaikan kepada pemohon. Walaupun permohonan untuk kebenaran adalah permohonan ex-parte, peguam negara mestilah disampaikan dan boleh menentang permohonan itu.

Permohonan untuk semakan kehakiman akan didengar berdasarkan merit di hadapan semua pihak.

Justeru, persoalan timbul, bagaimana prosedur semakan di mahkamah syariah dibuat? Berapa lama tempoh masa semakan ini perlu dikemukakan ke mahkamah? Sama ada terdapat keperluan kepada kebenaran untuk menyemak sebagaimana kebenaran untuk merayu? Di mana perkara berkenaan kebenaran untuk merayu ini mempunyai peruntukannya yang tersendiri. Seksyen 14 di dalam Enakmen Mahkamah Syariah (Sabah) tahun 2004 misalnya, memperuntukkan mengenai kebenaran untuk merayu. Begitu juga hal keadaanya dengan mana-mana negeri yang lain yang mempunyai peruntukan yang sama mengenai kebenaran untuk merayu.

Walau bagaimanapun, tidak terdapat apa-apa peruntukan mengenai kebenaran untuk menyemak. Namun, melalui pengamalan, peruntukan berkenaan kebenaran untuk merayu telah digunapakai dalam konteks permohonan untuk menyemak. Justeru, kedapatannya mana-mana pihak berkepentingan yang merasakan terdapatnya keperluan untuk menyemak semula apa-apa keputusan atau perintah mahkamah, maka kebenaran diperlukan untuk menyemak.

Bahkan, tidak terdapat apa-apa jua peruntukan mengenai berapa lama tempoh masa permohonan semakan ini perlu difailkan ke mahkamah? Apa yang ada cuma peraturan semakan sebagaimana Arahan Amalan No. 13 Tahun 2003.

Oleh yang demikian, prosedur semakan kehakiman di mahkamah syariah adalah sebagaimana prosedur rayuan di mahkamah syariah.

@  Prosedur Semakan Kehakiman di Mahkamah Syariah

Sebagaimana peruntukan di dalam permohonan untuk merayu, Mahkamah Rayuan Syariah boleh atas permohonan mana-mana pihak memberikan kebenaran bagi pemutusan olehnya sendiri apa-apa persoalan undang-undang berkepentingan awam yang telah timbul dalam perjalanan rayuan itu dan yang keputusannya oleh Mahkamah Tinggi Syariah telah menyentuh keputusan rayuan itu. Ini sebagaimana yang diperuntukkan, sebagai contoh, di dalam Enakmen Mahkamah Syariah (Sabah) 2004, seksyen 17. Peruntukan yang sama di kesemua negeri di Malaysia.

Justeru, kebenaran diperlukan apabila mana-mana pihak yang berkepentingan hendak merayu. Begitu jugalah hal keadaannya apabila ada mana-mana pihak yang berkepentingan merasakan adanya keperluan untuk menyemak semula mana-mana keputusan mana-mana mahkamah, maka kebenaran untuk menyemak adalah diperlukan.

@  Permohonan Kebenaran untuk menyemak

Sebagaimana, permohonan kebenaran untuk merayu yang hendaklah dibuat dalam tempoh empat belas (14) hari dari tarikh penghakiman, perintah atau keputusan atau dalam keadaan apabila pemohon tidak mengetahui dan tidak dengan menjalankan usaha yang munasabah untuk mengetahuinya mengenai tarikh penghakiman, perintah atau keputusan, maka permohonan kebenaran untuk merayu tersebut bolehlah dibuat dalam tempoh empat belas (14) hari dari tarikh penghakiman, perintah atau keputusan itu, sampai kepengetahuannya. Maka, begitu jugalah hal keadaannya bagi permohonan kebenaran untuk menyemak.

Dan apabila mahkamah tinggi atau mahkamah rayuan mendengar permohonan bagi kebenaran untuk menyemak, maka mahkamah-mahkamah tersebut boleh atas alasan khas melanjutkan masa untuk merayu, walaupun masanya telah habis tempoh.

Persoalannya, apakah yang dimaksudkan dengan ‘alasan khas’ tersebut?

@  Rujukan Keputusan Kes Terdahulu

Agak sukar untuk mendapatkan keputusan kes permohonan untuk kebenaran perlanjutan masa menyemak di mahkamah syariah, bagi dijadikan rujukan, kerana agak jarang kes permohonan semakan ini difailkan di mahkamah syariah.

Justeru, terdapat keperluan mendesak untuk merujuk kepada keputusan kes di bawah perundangan sivil berkenaan isu permohonan untuk kebenaran perlanjutan tempoh masa ini.

Terdapat 2 kes yang menggariskan prinsip berkenaan dengan ‘kebenaran’ ini seperti berikut.

Dalam kes Pang Hon Chin v Nathat Singh (1986) 2 MLJ 145, hakim Edgar Joseph Jr. (hakim pada masa itu), menyatakan bahawa,

“The circumstances in which leave ... will be granted would include cases where the applicant is able to demonstrate a prime facie case of error or if the question is one of general principle decided for the first time or a question of importance upon which further argument and a decision ... would be to public advantage.”

Manakala, dalam satu lagi kes yang lain, iaitu kes United Oriental Assurance Sdn. Bhd. v. Penang Medical Centre Sdn. Bhd. (1999) 2 AMR 1589, Mahkamah Rayuan memutuskan bahawa,

“... leave ... to the Court of Appeal could only be given where the applicant was able to demonstrate a prime facie case of error in the finding of the lower court.”

Selanjutnya, terdapat beberapa kes sivil lain yang diputuskan yang turut menggariskan berkenaan dengan ‘kebenaran lanjut tempoh masa’ ini.

Misalnya, dalam kes Safety Insurance Co Ltd v Wong Choo Yong (1971) 1 MLJ 167, di mana mahkamah menyatakan bahawa,

“An application for leave to extend time to succeed, the applicant must show merits of his appeal in his affidavit.”

Dalam kes yang lain pula iaitu, dalam kes Cheah Teong Tat v Ho Gee Seng & Ors (1974) 1 MLJ 31, mahkamah menyatakan bahawa,

“It is trite law that the applicant must show special circumstances upon which the court could exercise its discretion to extend or enlarge the time to file notice of appeal.”

Manakala, dalam kes Re Coles & Ravenshear (1907) 1 KB 1, mahkamah dalam keputusannya menyatakan bahawa,

“Special circumstances will include instances where the applicant has been misled by the other side or where some mistake has been made in the registry itself and he was misled by an officer of the court or where delay in filing notice has been caused by unforeseen circumstances like sudden death or inevitable accident or sudden serious illness or something of that kind which reasonably account for the delay.”

Selanjutnya, dalam kes Chin Hua Sawmill Co Sdn Bhd v Tuan Yusof bin Tuan Mohamed (1974) 1 MLJ 58, Mahkamah Agung menyatakan bahawa,

“...failure to serve the notice of appeal on the respondent within the prescribed period of one month precluded the applicant from appealing unless special leave of the court was granted.”

Sementara dalam satu kes yang lain pula, iaitu dalam kes Abdul Majeed v Yeo Chng Tay (1964) MLJ 75, menyebutkan bahawa,

“...’special leave’ means leave to be granted on account of special circumstances.”

Sementara itu, terdapat 2 kes mahkamah syariah yang ada memutuskan dan membincangkan berkenaan isu semakan dan konsep perlanjutan tempoh masa ini.

Dalam kes Mohammed Azmi bin Mohd Said lwn. Mysarah Hifaa’ Zafirah binti Mohamad Zain, kes Mal no. 05100-003-0245 tahun 2009 (tidak direkodkan), ada membincangkan berkenaan konsep semakan ini. Antara inti pati konsep semakan yang disentuh di dalam kes ini ialah, berkenaan tentang keperluan kepada sesuatu permohonan semakan dan pihak yang berkelayakan untuk memohon permohonan semakan ini.

Manakala dalam suatu kes yang lain, iaitu dalam kes Sharifah Badariah bt. Mari dengan Yasran b. Haji Hussain, permohonan no. 10000-099-0005-2009 (tidak direkodkan), mahkamah ada membincangkan mengenai konsep permohonan perlanjutan tempoh masa. Di mana di dalam kes ini, Yang Arif Hakim merujuk kepada suatu kes sivil yang menggariskan mengenai prinsip perlanjutan tempoh masa.

Yang Arif Hakim, merujuk kepada kes Scott & English (M) Sdn. Bhd. lwn. Leike Refrigeration & Stainless Steel Industries Sdn. Bhd. & 2 Ors. [1994] 3 CLJ 114, yang memutuskan bahawa,

“Kebenaran untuk melanjutkan masa rayuan adalah merupakan budi bicara mahkamah dan mahkamah di dalam melaksanakan budi bicaranya akan mengambil kira tempoh kelewatan, alasan kepada kelewatan, kebarangkalian untuk rayuan tersebut dibenarkan dan juga tahap prejudis kepada responden jika permohonan untuk lanjutan dibenarkan, kesilapan peguam, bentuk dan keadaan ianya telah dilakukan juga adalah merupakan satu faktor yang perlu dipertimbangkan.

                Walaupun, faktor ini hanyalah bentuk panduan bagi tujuan melaksanakan budi bicara tersebut dan tidak bermaksud menjadi satu keperluan bahawa semua faktor perlu menyebelahi pihak pemohon di dalam melaksanakan kuasa budi bicara tersebut.”

@  Perbincangan dan Kesimpulan

Oleh yang demikian, konsep semakan kehakiman di mahkamah syariah ini walaupun agak jarang dari segi pengamalan, namun ianya tidak bermaksud konsep semakan ini sesuatu yang agak ganjil dikalangan pengamal undang-undang syariah.

Justeru, sekalipun mungkin tiada peruntukan khusus berkenaan prosedur semakan ini, namun ianya tidak bererti permohonan semakan ini boleh dimohon tanpan panduan yang sewajarnya. Iini kerana undang-undang syariah menerima pakai dengan penuh hormat mana-mana peruntukan daripada undang0undang sivil selangi tidak menyalahi Hukum Syarak.

@  Rujukan

a.             Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam

b.             Enakmen Tatacara Mal

c.             Kitab-kitab Syariah yang muktabar

d.            Kes-kes yang diputuskan